سلسله جبریانجَبْریان، سلسله ای در اَحساء، واقع در ناحیه شرقی شبه جزیره عربستان ، که در قرن نهم پایه گذاری شد. فهرست مندرجات۲ - مؤسس سلسله جبریان ۳ - جانشین سیف ۴ - اقدامات اجود ۴.۱ - توسعه قلمرو جبریان ۴.۲ - حمایت از فقه مالکی ۵ - رفتن به حج و سخاودتمندی اجود ۶ - فرزندان و جانشین اجود ۷ - قطع نفوذ پرتغالیها توسط مقرن ۸ - رهبری بدویان شرق توسط مقرن ۹ - اقدام حاکم پرتغالی علیه مقرن ۱۰ - درگیری حاکم پرتغالی با مقرن ۱۱ - کشته شدن مقرن ۱۲ - اقدامات حسین بن سعید سردار جبری ۱۳ - ضعف جبریان در سده دهم ۱۴ - جبریان در زمان سلطان سلیمان ۱۵ - جبریان در شریف حسن بن ابی نُمَیّ ۱۶ - انقراض جبریان توسط فاتح پاشا ۱۷ - فهرست منابع ۱۸ - پانویس ۱۹ - منبع ۱ - طایفه بنوجبربنوجَبْر طایفه ای از اخلاف عامربن ربیع بن عُقَیْل بودند . ۲ - مؤسس سلسله جبریانمؤسس سلسله، سیف بن زامِل بن جَبْر بود که بر ضد آخرین والی جَرْوانیها (از بازماندگان قرمطیان ) قیام کرد و او را از میان برداشت و با دادگری ، مردم آن منطقه را به فرمان خود در آورد. ۳ - جانشین سیفپس از مرگ سیف، برادرش اَجْوَد جانشین او شد. اجود در رمضان ۸۲۱ در بادیه منطقه احساء و قَطیف متولد شد. [۱]
محمدبن عبدالرحمان سخاوی، الضوء اللامع لاهل القرن التاسع، ج۱، ص۱۹۰، قاهره: دارالکتاب الاسلامی.
۴ - اقدامات اجوددر اواخر قرن نهم و آغاز قرن دهم، خلیج فارس اوضاع بسیار حساسی داشت؛ از یک طرف استعمارگران پرتغالی وارد آن شده بودند و از طرف دیگر دولت صفوی و عثمانی برای زیرسلطه گرفتن آن با یکدیگر رقابت می‌کردند. [۲]
عبدالعزیز عوض، دراسات فی تاریخ الخلیج العربی الحدیث، ج۱، ص۸، بیروت ۱۴۱۱/ ۱۹۹۱.
[۳]
عبدالعزیز عوض، دراسات فی تاریخ الخلیج العربی الحدیث، ج۱، ص۱۸، بیروت ۱۴۱۱/ ۱۹۹۱.
[۴]
عبدالعزیز عوض، دراسات فی تاریخ الخلیج العربی الحدیث، ج۱، ص۲۲ـ۲۵، بیروت ۱۴۱۱/ ۱۹۹۱.
[۵]
عبدالعزیز عوض، دراسات فی تاریخ الخلیج العربی الحدیث، ج۲، ص۹ـ۲۶، بیروت ۱۴۱۱/ ۱۹۹۱.
شبه جزیره عربستان را نیز چندین حاکم و والی محلی اداره می‌کردند. این دولتها که کمی از حکومتهای محلی بزرگ تر بودند، به موازات امارت اجود بن زامل جبری ، در طول ساحل خلیج فارس در استان احساء، گسترده بودند. [۶]
عبدالعزیز عوض، دراسات فی تاریخ الخلیج العربی الحدیث، ج۱، ص۱۵، بیروت ۱۴۱۱/ ۱۹۹۱.
۴.۱ - توسعه قلمرو جبریاناجود قلمروش را به طرف مغرب تا نجد و به سوی مشرق تا بحرین و عمان توسعه داد و از آن نواحی خراج گرفت. ۴.۲ - حمایت از فقه مالکیاو از مذهب مالکی طرفداری می‌کرد و با فقه مالکی تا حدودی آشنا بود و می‌کوشید تا کتابهای فقه مالکی را جمع آوری کند. وی همچنین منصب قضا را که زمانی در دست شیعیان بود، به قاضیان مالکی سپرد [۷]
محمدبن عبدالرحمان سخاوی، الضوء اللامع لاهل القرن التاسع، ج۱، ص۱۹۰، قاهره: دارالکتاب الاسلامی.
.۵ - رفتن به حج و سخاودتمندی اجوداجود بارها به حج رفت. آخرین بار در ۹۱۲، بیش ازسی هزار تن از حجاج تحت سرپرستی وی بودند [۸]
عثمان بن عبداللّه، عنوان المجد فی تاریخ نجد، ج۱، ص۱۸، ریاض: مکتبة الریاض الحدیثة.
. سخاوت ش چنان بود که بَدَویان مشرقِ عربستان او را همچون حاتم طایی می‌دانستند. آثار قلعه ای نزدیک روستای المُنَیْزله دراحساء باقی‌مانده که به قصر اجودبن زامل معروف است. با ورود نیروهای پرتغالی در ۹۱۳/ ۱۵۰۷ به خلیج فارس، آلبوکرک، دریاسالار پرتغالی و فاتح هرمز ، به قدرت جبریان پی برد. اجود در آن زمان درگذشته بود.۶ - فرزندان و جانشین اجوداو سه پسر داشت که نام بزرگ ترین آن‌ها مُقْرِن بود. در ۹۲۱/ ۱۵۱۵، پرتغالیها جزیره بحرین را تصرف کردند و در همان زمان علیه دولت عثمانی، با شاه اسماعیل صفوی پیمان نظامی بستند. ۷ - قطع نفوذ پرتغالیها توسط مقرنبعد از مدتی، مقرن بر بحرین و قطیف چیره شد و نفوذ پرتغالیها و شاه هرمز را، که دست نشانده آن‌ها بود، از آن‌جا قطع کرد و راه کشتیهای تجاری بین بصره و هرمز را بست. شاه هرمز به بهانه از دست دادن بحرین، از پرداخت باج و مالیات موافقت شده به پرتغالیها خودداری کرد. [۹]
عبدالعزیز عوض، دراسات فی تاریخ الخلیج العربی الحدیث، ج۲، ص۱۲۹ـ۱۳۰، بیروت ۱۴۱۱/ ۱۹۹۱.
۸ - رهبری بدویان شرق توسط مقرندر ۹۲۶/ ۱۵۲۰، مقرن به حج رفت و در آن‌جا حُجاج مصر ی او را رهبربدَویان شرق به شمار آوردند. ۹ - اقدام حاکم پرتغالی علیه مقرنحاکم پرتغالی در هرمز برای پس گرفتن بحرین از حاکم احساء، ناوگانی دریایی به فرماندهی آنتونیوکوریا، پسر برادرش، به آن‌جا فرستاد. این ناوگان دارای هفت کشتی و چهارصد ملوان پرتغالی بود. شاه هرمز نیز ناوگان دیگری به فرماندهی وزیرش، رئیس شریف، همراه ناوگان پرتغالی روانه کرد. نیروهای هرمز در مجموع دارای دویست لنج با سه هزار تن از ساکنان محلی بود. [۱۰]
عبدالعزیز عوض، دراسات فی تاریخ الخلیج العربی الحدیث، ج۲، ص۱۳۰، بیروت ۱۴۱۱/ ۱۹۹۱.
۱۰ - درگیری حاکم پرتغالی با مقرنمقرن در شعبان ۹۲۷/ ژوئیه ۱۵۲۱، هنگام بازگشت از حجاز ، با این نیروها که در بحرین پیاده شده بودند، مواجه شد. مقرن با خودش صنعتگران ترک و ملوانانی برای فراهم ساختن ناوگانی بر ضد دشمنان مسیحی آورده و ارتش خود را با چهارصد تیرانداز ایرانی و بیست تیرانداز ماهر عثمانی تقویت کرده بود. ۱۱ - کشته شدن مقرننبردی زمینی رخ داد و مقرن به‌سختی زخم برداشت و سه روز بعد درگذشت. بدین گونه، ناوگان پرتغالی ـ هرمزی توانست قیام مقرن را سرکوب کند و پرتغالیها بر بحرین مستولی شدند. رئیس شریف با سر مقرن به هرمز بازگشت. [۱۱]
عبدالعزیز عوض، دراسات فی تاریخ الخلیج العربی الحدیث، ج۲، ص۱۲۹ـ۱۳۰، بیروت ۱۴۱۱/ ۱۹۹۱.
۱۲ - اقدامات حسین بن سعید سردار جبریاندکی پس از سقوط بحرین، شاه هرمز در ۹۲۸/ ۱۵۲۲ در قلمرو خود بر ضد اشغالگران پرتغالی قیام کرد و بحرین به این قیام پیوست و حسین بن سعید، سردار جبری، قیام اهالی بحرین را رهبر ی کرد و حاکم پرتغالی را به قتل رساند و پرتغالیها را از آن‌جا راند. نیرویی متشکل از پانصد سواره و چهار هزار پیاده حسین بن سعید را در قیام بر ضد پرتغالیها کمک کردند و او به یاری آن‌ها توانست بر بحرین و ساحل قطیف (در شمال) تا ظُفار (در جنوب) سلطه یابد اما بعد از مدت کوتاهی که حسین بن سعید به استقلال در بحرین حکم راند، برای اداره امور بحرین با پرتغالیها به مشورت پرداخت. [۱۲]
عبدالعزیز عوض، دراسات فی تاریخ الخلیج العربی الحدیث، ج۲، ص۱۳۰ـ۱۳۱، بیروت ۱۴۱۱/ ۱۹۹۱.
حسین بن سعید در بیرون کردن محافظان نظامی ایرانیان از صُحار، در ساحل خلیج عمان، به پرتغالیها کمک کرد و پرتغالیها او را به عنوان حاکم جدید صُحار به رسمیت شناختند.۱۳ - ضعف جبریان در سده دهمبا فرا رسیدن سده دهم، جبریان در مقابل پیشروی عثمانیها از شمال و یورشهای شریف مکه از مغرب دچار ضعف شدند. در ۹۳۱، راشد بن مُغامِس، تبعه ای عثمانی از قبیله عرب مُنْتَفِق، ضربه ای کمرشکن بر جبریان وارد آورد. ۱۴ - جبریان در زمان سلطان سلیمانبعد از استیلای سلطان سلیمان قانونی (حک: ۹۲۶ـ۹۷۴) بر بغداد در ۹۴۱، شیوخ احساء و قطیف فرمانبرداریشان را از حکومت عثمانی اعلام کردند، زیرا در برابر اتحاد پرتغالیان و ایرانیان به حمایت عثمانی نیاز داشتند. احساء از والیان بغداد فرمان می‌برد و شیوخ آن‌جا هدایایی برای والیان بغداد می‌فرستادند و در مسائل مهم با آنان مشورت می‌کردند. حکومت عثمانی با مساعدت قبیله منتفق، در احساء استمرار یافت و والیان احساء (فاتح پاشا، علی پاشا، محمدپاشا و عمرپاشا) در آن‌جا اختیار کامل نداشتند. [۱۳]
عبدالعزیز عوض، دراسات فی تاریخ الخلیج العربی الحدیث، ج۲، ص۴۹، بیروت ۱۴۱۱/ ۱۹۹۱.
۱۵ - جبریان در شریف حسن بن ابی نُمَیّدر ۹۸۶، شریف حسن بن ابی نُمَیّ، حاکم مکه، با لشکر ی نزدیک به پنجاه هزار نفر به سوی نجد حرکت کرد و مِعْکال، حاکم ریاض، را محاصره کرد و در مدت طولانی توقف خود، در آن‌جا کشتار و چپاول نمود و عده ای از رؤسای آن ناحیه را اسیر و بعد از یک سال آزادشان کرد. [۱۴]
عثمان بن عبداللّه، عنوان المجد فی تاریخ نجد، ج۱، ص۲۳، ریاض: مکتبة الریاض الحدیثة.
احتمالاً، در میان اسیران عده ای از جبریان نیز بوده اند. شریف در ۹۸۹ نیز با لشکری انبوه به ناحیه شرق نجد حمله، و شهرها و قلعه هایی را فتح کرد. در بازگشت، جماعتی از بدویانِ بنی خالد به سپاه شریف حمله کردند، اما شکست خوردند. [۱۵]
عثمان بن عبداللّه، عنوان المجد فی تاریخ نجد، ج۱، ص۲۴ـ ۲۵، ریاض: مکتبة الریاض الحدیثة.
واقعه مزبور این احتمال را تقویت می‌کند که میان جبریان و بدویان بنوخالد، به ویژه تیره ای از آن‌ها به نام جبور، مناسبات نزدیکی وجود داشته است.). در سال ۱۰۰۰، ترکان بر سرزمین احساء و نواحی اطراف آن استیلا یافتند و در آن‌جا قلعه‌هایی ساختند.۱۶ - انقراض جبریان توسط فاتح پاشافاتح پاشا، نایب دولت عثمانی در احساء شد و دولتِ آل اَجوَدِ جبریِ عامری را در آن سرزمین منقرض کرد. [۱۶]
عثمان بن عبداللّه، عنوان المجد فی تاریخ نجد، ج۱، ص۲۵، ریاض: مکتبة الریاض الحدیثة.
________________________________________ ۱۷ - فهرست منابع(۱) محمدبن عبدالرحمان سخاوی، الضوء اللامع لاهل القرن التاسع، قاهره: دارالکتاب الاسلامی. (۲) عثمان بن عبداللّه، عنوان المجد فی تاریخ نجد، ریاض: مکتبة الریاض الحدیثة. (۳) عبدالعزیز عوض، دراسات فی تاریخ الخلیج العربی الحدیث، بیروت ۱۴۱۱/ ۱۹۹۱. (۴) هری سنت جان بریجر فیلبی، تاریخ نجد و دعوة الشیخ محمدبن عبدالوهاب (السلفیة)، تعریب عمر دیسراوی، قاهره ۱۴۱۸/۱۹۹۷. ۱۸ - پانویس
۱۹ - منبعدانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «سلسله جبریان»، شماره ۴۴۷۴. |